Kto dziedziczy po rodzicach?

Spadek można dziedziczyć na podstawie testamentu lub ustawy. 

Zasada jest taka, że jeżeli spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu, to dziedziczenie następuje na zasadach określonych w przepisach prawa. Zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego w pierwszej kolejności do spadku powołani są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek w częściach równych. 

Ważne, aby pamiętać, że część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku – taka sytuacja ma miejsce gdy spadkodawca pozostawił więcej niż troje dzieci. Natomiast jeżeli w chwili śmierci, spadkodawca nie miał małżonka, to do całości spadku powołane są wyłącznie dzieci w częściach równych.

W przypadku testamentu należy dokonać otwarcia i ogłoszenia testamentu. Jeżeli testament jest ważny oraz nie został podważony przez któregoś ze spadkobierców, to na jego podstawie spadkobiercy nabywają spadek. Otwarcie i ogłoszenie testamentu odbywa się przed notariuszem lub sądem.

Sprawę o dziedziczenie po rodzicach czy to z testamentu, czy też z ustawy, można załatwić u notariusza poprzez uzyskanie tzw. aktu poświadczenia dziedziczenia albo przed sądem, inicjując postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku. Koszty sporządzenia uzyskania powyższego aktu notarialnego przed notariuszem oraz koszt zainicjowania sprawy o stwierdzenie nabycia spadku są podobne.

Do notariusza warto pójść wtedy, gdy spadkobiercy są zgodni co do podstawy dziedziczenia (testament czy ustawa) oraz ilości przypadających im udziałów, a także gdy nie występuje spór w zakresie kręgu spadkobierców. Ważne, że u notariusza spadkobiercy muszą stawić się w tym samym czasie. Do sądu nie muszą przyjść wszyscy spadkobiercy, jednak na wyznaczenie posiedzenia w tym przedmiocie trzeba poczekać. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku składa się do sądu ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Niejednokrotnie może być to przeszkoda lub znaczne utrudnienie dla osób mieszkających w odległych miejscowościach, lub poza granicami Polski. Warto pamiętać, że większość sądów dysponuje możliwością umożliwienia uczestnikom postępowania uczestniczenie w posiedzeniu sądowym w formie wideokonferencji. Z czego warto skorzystać w przypadku niemożności dojazdu do miejscowości, w której znajduje się sąd spadku.

Testament a zachowek

Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni — dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach — połowa wartości tego udziału. Zgodnie z § 2 tego artykułu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Funkcją zachowku jest zabezpieczenie interesów najbliższej rodziny zmarłego. Interesy te może zabezpieczyć spadkodawca poprzez własne rozrządzenie na rzecz najbliższych (darowizna, zapis, powołanie do spadku na mocy testamentu). W przeciwnym razie służy im powództwo skierowane przeciwko osobie, którą spadkodawca uposażył z pominięciem osób najbliższych. Z art. 991 § 2 k.c. wynika, że zobowiązanym z tytułu zachowku w pierwszej kolejności jest spadkobierca. Obowiązek zapłacenia sumy zachowku powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Roszczenie o zachowek może przyjąć postać roszczenia o zapłatę całego należnego zachowku, albo też – gdy uprawniony do zachowku został częściowo zaspokojony w drodze powołania do spadku, zapisu, darowizny itd. – roszczenia o uzupełnienie zachowku.

Istotne jest to, że aby uzyskać zachowek, nie jest wymagane wcześniejsze zainicjowanie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku lub też uzyskanie aktu poświadczenia dziedziczenia. Albowiem powołane do spadku osoby stają się spadkobiercami w chwili otwarcia spadku tj. w dniu śmierci spadkodawcy, a nie w chwili wydania przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku albo sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia. W takim przypadku to sąd, w toku procesu o zachowek, ustala czy powodowi przysługuje roszczenie o zapłatę zachowku (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 1967 r. sygn. akt III CZP 29/67).

Zachowek a darowizna

Zgodnie z art. 1000 § 1 k.c. jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy spadkodawca przekazał darowiznę na rzecz spadkobiercy, a po śmierci spadkodawcy nie toczyło się postępowanie o stwierdzenia nabycia spadku lub też nie został uzyskany akt poświadczenia dziedziczenia. Wówczas z wezwaniem o zapłatę należnego zachowku można wystąpić tylko do osoby obdarowanej, a nie wszystkich spadkobierców.

Często można spotkać z taką sytuacją, gdy spadkodawca zwolnił darowiznę od zaliczenia jej na schedę spadkową. Wówczas taka darowizna nie jest brana pod uwagę przy dokonywaniu działu spadku. Jednak powyższe postanowienie spadkodawcy nie ma znaczenia przy obliczaniu wartości zachowku. Kodeks cywilny nie przewiduje możliwości zwolnienia darowizny z zaliczania do spadku przy obliczaniu zachowku. Przy obliczaniu zachowku, do spadku dolicza się wszystkie darowizny oprócz drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub osobami uprawnionymi do zachowku, dokonanych przed więcej niż 10 lat licząc wstecz od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), co wynika z art. 993 k.c. i art. 994 k.c.

Wysokość należnego zachowku

W celu obliczenia wysokości przysługującego zachowku w pierwszej kolejności należy określić udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, co wymagało ustalenia udziału, w jakim byłby osoba domagająca się zachowku powołana do spadku z ustawy. Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku według zasad określonych w art. 993-995 k.c. W tym zakresie konieczne jest określenie czystej wartości spadku, a więc różnicy pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób.

Zachowek wynosi połowę tego, co uprawnionemu przypadłoby przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni przysługują mu 2/3 wartości udziału spadkowego.

‍